Historia Krakowskiej Prowincji Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych (Franciszkanów)
Franciszkanie przybyli do Krakowa w 1237 r. Jest to jedyny franciszkański konwent w Polsce, który nieprzerwanie istnieje do naszych czasów. W 1238 r. została utworzona prowincja czesko-polska, zwana też polsko-czeską. W skład tej nowej, pierwszej słowiańskiej prowincji, wchodziło w XIII w. siedem kustodii, w tym trzy utworzone na ziemiach polskich: krakowska, kujawska, zwana później gnieźnieńską i górnośląska, trzy bowiem inne: złotoryjska, wrocławska i pruska, zostały w początkach drugiej połowy XIII w. przyłączone do prowincji saskiej.
Konwent krakowski, w którym już w 1249 r. odbyła się kapituła prowincjalna, spełniał od początku ważną rolę w tej nowej prowincji - był klasztorem kustodialnym, ośrodkiem studiów, a w pierwszej połowie XV w. stał się już faktycznie siedzibą prowincjała, bowiem wojny husyckie w dużej mierze przyczyniły się do zniszczenia klasztorów w Czechach.
W XIV w. utworzono wikariat na Rusi, powstały tam bowiem, po przyłączeniu Rusi do Polski w 1340 r. przez Kazimierza Wielkiego, liczne klasztory, a w nieco późniejszym czasie także i na Litwie. W 1430 r. te klasztory zostały przyłączone do prowincji czesko-polskiej. Ten znaczny rozwój, a także wielki teren, spowodował podział prowincji czesko-polskiej w 1517 r., kiedy to utworzono prowincję polską, z siedzibą prowincjała w Krakowie.
Była to duża prowincja, liczyła 32 klasztory i od 400 do 600 zakonników, a jej patronem był św. Franciszek. Dalszy rozwój doprowadził w 1624 r. do jej podziału - powstała nowa prowincja rusko-litewska, pod wezwaniem św. Antoniego. Ta ostatnia, bardzo rozległa prowincja, została w 1686 r. podzielona na dwie: ruską i litewską, która obrała sobie za patrona św. Kazimierza. Stan taki utrzymał się do rozbiorów Polski.
Pod koniec XVIII w. franciszkanie w Polsce mieli dwanaście kustodii (po cztery w każdej prowincji), 90 domów i 1254 zakonników. Kasaty klasztorów, jakie nastąpiły po rozbiorach Polski, a następnie po powstaniach listopadowym i styczniowym, a także surowe ograniczenia życia zakonnego, wprowadzane przez zaborców, spowodowały ogromne szkody i drastyczne zmniejszanie się liczby zakonników.
Po stu latach (w 1893 r.) pozostało już tylko 83 zakonników, zatem nastąpił spadek o przeszło 93 proc. Zakon przetrwał w Polsce na terenie „Galicji i Lodomerii” - taką nazwę otrzymały tereny zajęte przez Austrię w l rozbiorze Polski; w innych zaborach stopniowo zlikwidowano wszystkie klasztory. Po licznych kasatach przez rząd austriacki w 1784 r., z dawnej prowincji ruskiej zachowało się jedynie siedem konwentów i dwie parafie, z których dekretem rządowym została utworzona w 1785 r. tzw. „Prowincja Galicji i Lodomerii” (galicyjska), a jej patronem był św. Antoni, który przedtem patronował prowincji ruskiej.
Stan liczebny tej prowincji szybko się zmniejszał: w 1823 r. było 58 franciszkanów, a w 1830 już tylko 31; w następnych latach zaznaczył się niewielki wzrost liczby zakonników. Druga połowa XIX w. przyniosła znaczne ożywienie w prowincji galicyjskiej. W 1864 r. przyłączono do niej klasztor krakowski, który ostał się jako jedyny ze zlikwidowanej prowincji polskiej.
Duży rozwój przyniosła reforma życia zakonnego przeprowadzona pod koniec tego wieku. Polegała ona przede wszystkim na wprowadzeniu (najpierw w Krakowie w 1888 r., a następnie w innych klasztorach) życia doskonale wspólnego. Wyrazem tego ożywienia było otwarcie w 1892 r. własnych studiów filozoficzno-teologicznych w Krakowie. Do 1918 r. przez to 5-letnie studium przeszło ponad 200 kleryków, których ponad połowę stanowili członkowie innych zakonów. Rosła liczba zakonników; w 1899 r. założono nowy klasztor w Jaśle, a w następnych latach wysłano zakonników do USA i do Danii; przed I wojną światową było już 130 zakonników.
Wraz z odbudową niepodległego państwa polskiego przyjęła się samorzutnie nazwa „prowincja polska”, której nadal patronował św. Antoni i bł. Jakub Strepa. W okresie międzywojennym następował dalszy rozwój prowincji, odzyskiwano dawne klasztory, zakładano nowe, z których najważniejszy jest Niepokalanów, powstały w 1927 r. W 1939 r. prowincja liczyła 32 placówki, a zakonników było 1190.
Ten znaczny wzrost doprowadził właśnie w 1939 r. do podziału prowincji na dwie: małopolską (krakowską), pod wezwaniem św. Antoniego i bł. Jakuba Strepy, w skład której weszło 15 domów zakonnych, 82 ojców i 49 braci oraz wielkopolską (warszawską), pod patronatem Matki Bożej Niepokalanej, z 17 placówkami (w tym Nagasaki w Japonii), w których było 66 ojców i 48 braci; ponadto w Niepokalanowie było wówczas 527 braci.
Obydwie prowincje liczyły 124 kleryków, a w niższym seminarium w Niepokalanowie kształciło się 167 chłopców. Druga wojna światowa przyniosła nowy tymczasowy podział krakowskiej prowincji. Dla klasztorów znajdujących się na terenach zajętych przez Niemców generał zakonu o. Będą Hess utworzył komisariat generalny w Krakowie, zaś dla części prowincji, będącej pod okupacją radziecką - komisariat generalny we Lwowie.
Po drugiej wojnie światowej granice Polski zostały przesunięte na zachód. Poza wschodnią granicą państwa znalazła się większość klasztorów komisariatu lwowskiego; trzy domy z tego komisariatu, które zostały w nowych granicach Polski (Horyniec, Kalwaria Pacławska i Przemyśl), zostały w 1946 r. przez generała zakonu podporządkowane komisariatowi krakowskiemu, równocześnie komisariat lwowski został skasowany.
Przez pierwsze lata po wojnie prowincja krakowska funkcjonowała jako komisariat generalny. Należały do niego od dawna istniejące klasztory: Kraków, Horyniec (prócz własnego kościoła i kaplic obsługiwano też kościół parafialny w Bruśnie), Jasło, Kalwaria Pacławska, Krosno, Lubomierz, Przemyśl, Radomsko, Sanok, gdzie jeszcze w 1945 r. zorganizowano niższe seminarium duchowne.
Ponadto, od 1941 r. franciszkanie kalwaryjscy obsługiwali parafię w Rybotyczach, do której należał także kościół filialny w Huwnikach, początkowo z dojazdu, a potem ze stałym tam zamieszkaniem. W październiku 1945 r. odzyskano dom w Głogówku, a w następnym roku przejęto administrację miejscowej parafii (obsługiwano oba miejscowe kościoły, a także kościół w Rzepcach, ponadto do parafii należały wioski: Nowy Dwór, Nowe Kotkowice, Glogowiec), zaś w sierpniu 1946 r. abp A. Sapieha przekazał franciszkanom administrację parafii w Rychwaldzie wraz z wikariatem w Pewli Ślemieńskiej.
W tym samym roku (1946) przejęto administrację parafii w Świętem, dokąd przenieśli się parafianie z Czyszek k. Lwowa razem z pracującymi tam franciszkanami - ze Świętego obsługiwano również parafię w Sośnicy. Dla pełnego obrazu trzeba tu dodać, że w 1946 r. w dawnej archidiecezji wrocławskiej franciszkanie prowadzili administrację 30 parafii z 35 filiami i ok. 48 innymi miejscowościami.
Duże znaczenie dla prowincji krakowskiej miała pierwsza powojenna kapituła prowincjalna, która się odbyła w lipcu (21-24) 1947 r. w Krakowie. W miejsce komisarza generalnego wybrano prowincjała (o. Wojciech Zmarz), podzielono prowincję na kustodię krakowską i przemyską, dokonano uporządkowania życia zakonnego i lepszego uporządkowania pracy. Ze sprawozdań kustosza (o. Teofil Bazan) i prokustosza dla konwentów wschodnich (o. Hugolin Czyż) wynika, że na omawianym terenie pracowało wówczas 60 ojców, 31 braci (wraz z postulantami - 3); w seminarium w Krakowie było 11 kleryków, a w niższym seminarium w Sanoku 10 chłopców. W roku następnym (1948) prowincja liczyła 177 zakonników (108 ojców, 45 braci i 24 kleryków). Z tej liczby 23 ojców i l brat przebywało poza granicami kraju.
W najbliższych latach nastąpiły tylko niewielkie zmiany w geografii placówek. Diecezji przemyskiej przekazano parafię w Rybotyczach, natomiast w 1951 r. przejęto administrację parafii w Dąbrowie Górniczej-Gołonogu. Ze sprawozdań kustoszów sporządzonych na kapitułę prowincjalna w lipcu 1950 r. i innych dokumentów wynika, że franciszkanie, na omawianym terenie, obsługiwali duszpastersko 35 miejscowości.
Były to: Kraków, Radomsko, Lubomierz, Rychwald (Pewel Ślemieńska), Głogówek (Rzepce, Nowy Dwór, Nowe Kotkowice, Głogowiec), Przemyśl, Sanok, Krosno, Jasło, Kalwaria Pacławska (do parafii należał Pacław, Nowosiółki Dydyńskie, Leszczyny, Sopotnik; od 1940 do 1960 r. prowadzono też administrację drugiej parafii w Sokolowie Dobromilskim (Falkenberg) wraz z częścią Hujska, którego nazwę zmieniono teraz na Nowe Sady), Horyniec (Werhrata, Prusie, Brusno, Wólka Horyniecka, Nowiny Horynieckie, Podemszczyzna, Radruż, Świdnica, Moczary, Puchacze i Dziewięcierz), Święte-Sośnica.
W swoim sprawozdaniu na tę kapitułę prowincjał podał, iż do prowincji należało 17 klasztorów i 17 parafii (nie było przy nich erygowanych klasztorów), 107 ojców (w tym 2 przebywało w więzieniu, 4 w prowincji warszawskiej, 4 na misjach w Japonii), 51 braci i kandydatów na braci (2 postulanci i 2 aspiranci), 56 kleryków (w tym 36 nowicjuszy) i 49 małoseminarzystów.
W 1952 r. władze państwowe zamknęły niższe seminaria w Głogówku i w Sanoku. Otworzono wtedy nowicjat w Jaśle i w Legnicy, dokąd skierowano wszystkich małoseminarzystów. W następnym roku (1953) obydwa domy nowicjackie zostały zamienione na seminaria przygotowujące do studiowania filozofii; praktycznie były to dalsze przedmaturalne kursy szkoły średniej. Ponownie otwarto niższe seminarium duchowne, po tzw. „odwilży” październikowej, w 1957 r. w Legnicy. Istnieje ono do dnia dzisiejszego.
W jesieni 1957 r. przyjęto rektorat kaplicy w Rabie Niżnej (parafia Olszówka) W następnym roku przejęto obsługę rektoratu Pewel Mała, która była wikariatem parafii Jeleśnia. W sierpniu tegoż roku objęto obsługą duszpasterską kaplicę sióstr Najświętszej Duszy Chrystusowej w Białym Prądniku, który był wikariatem parafii św. Krzyża w Krakowie (17 września 1970 r. ponownie przejęła go diecezja).
Ze sprawozdania prowincjała, o. Anzelma Kubita, na kapitule prowincjalnej w 1959 r. wynika, że w prowincji były 22 placówki (razem z dolnośląskimi), w tym 8 uformowanych, 3 nieuformowane i 11 przyjętych jako parafie: do prowincji należało 129 ojców (19 poza prowincją), 50 braci. 63 kleryków, a w niższym seminarium w Legnicy było 40 chłopców.
Taki stan co do geografii placówek zachował się zasadniczo do 1970 r., w którym do prowincji należało 215 zakonników, w tym 159 ojców, 44 braci, 21 kleryków i 8 nowicjuszy. Trzeba tutaj dodać, że bp Ignacy Tokarczuk erygował parafie przy klasztorach: w Jaśle (1968), Przemyślu (1969), Sanoku (1969) i Krośnie (1970). Warto też nadmienić, że na przełomie lat 60-tych i 70-tych franciszkanie z Sanoka obsługiwali duszpastersko (do 1973 r.) Trepczę i Międzybrodzie.
Większe zmiany w prowincji nastąpiły w latach 70-tych i 80-tych. Zgodnie z postanowieniem kapituły prowincjalnej w 1971 r. przekazano: archidiecezji krakowskiej rektorat w Rabie Niżnej, diecezji przemyskiej wikariat parafii Radymno w Świętem, a archidiecezji lubaczowskiej wikariat parafii Horyniec w Werhracie i Prusiu. W 1974 r. został otwarty samodzielny wikariat w Głowience, obsługiwany z klasztoru w Krośnie, gdzie w następnym roku bp I. Tokarczuk utworzył samodzielną parafię. W 1984 r. został tu erygowany klasztor pod wezwaniem św. Maksymiliana.
W następnym (1975) roku prowincja przejęła dawny franciszkański klasztor w Nowym Korczynie (prócz N. Korczyna należały do parafii wsie: Grotniki Małe, Grotniki Duże, Podzamcze, Lęka, Podraje i Harmoniny), skasowany przez władze carskie w 1864 r. Wraz z klasztorem objęto tamtejszą parafię z drugim pojezuickim kościołem. W 1992 r. klasztor ten i parafię przekazano diecezji kieleckiej. Natomiast w 1981 r. przekazano księżom michalitom wikariat w Pewli Malej, a w 1982 r. w Pewli Ślemieńskiej.
Dla całości obrazu należy dodać, że w 1990 r. erygowano nowy klasztor w Oświęcimiu- Harmężach. W latach 70-tych i 80-tych prowincja krakowska powiększyła się o placówki poza granicami kraju. W 1986 r., na podstawie umowy z prowincją niemiecką, przejęto w diecezji kolońskiej klasztor w Ratingen, a w 1990 r. (przejściowo) w Glessen, również w tej diecezji.
Wyrazem prężności prowincji było otwarcie samodzielnej misji w Boliwii w 1976 r., gdzie stopniowo otwierano coraz to nowe placówki (Montero 1976, Cochabamba 1979, Sucre 1985, Santa Cruz 1987 i Cochabamba-Chacacollo 1988). Misja ta w 1986 r. została przekształcona w kustodię prowincjalną. Wcześniej, bo w 1972 r., 5 ojców udało się na misje do Zambii, a w 1988 r. 3 ojców podjęło pracę misyjną w Pariacoto w Peru. zaś w 1990 r. przejęto też administrację nowo utworzonej parafii w Limie. W 1989 r. 2 ojców wyjechało do pracy na Ukrainie, a l do Kazachstanu (później przeniósł się do Taszkientu w Uzbekistanie).
Na początku 1992 r. w skład prowincji wchodziło 21 klasztorów w kraju: Chęciny (od 1991), Dąbrowa Górnicza-Gołonóg, Głogówek, Głowienka, Horyniec, Jasło, Kalwaria Paciawska, Kowary, Kraków, Krosno, Legnica, Lubomierz, Lwówek Śląski, Oświęcim-Harmęże, Pieńsk, Przemyśl, Radomsko, Rychwałd, Sanok, Szklarska Poręba i Wrocław. Należy tu wymienić także tzw. domy prowincjalne w Piwnicznej i Zakopanem.
Do prowincji należały również 4 klasztory za granicą: Fossanova (Włochy, od 1991), Lima i Pariacoto (Peru) oraz Ratingen (Niemcy). Kustodia prowincjalną w Boliwii posiadała 5 klasztorów: Montero, Cochabamba, Cochabamba-Chacacollo, Santa Cruz i Sucre. Do prowincji należało wówczas 206 ojców, 44 braci, 106 kleryków (w tym 22 nowicjuszy), 10 postulantów i 82 uczniów niższego seminarium.
